خلاصه
افزایش بهره وری صنعت مرغداری با موانع گوناگونی از قبیل ظهور ناگهانی عوامل بیماریزا و مقاومت داروئی در مقابل میکرواورگانیسم های بیماریزا همراه میباشد ضمناً مصرف بی رویه و حساب نشده مواد داروئی و مدیریت نامناسب نیز میتوانند در رشد و پرورش طیور اثر نامطلوبی داشته باشند.
-در این بازبینی خلاصه ای از مصرف پروبیوتیک ها جهت جلوگیری از گسترش بیماریها در طیور و نقش مؤثر آنها در بالابردن کارکرد طیور ، بهتر نمودن پاسخ های ایمنی، بی ضرری و بهبود بهداشت گوشت در جوجه های گوشتی و در نهایت حمایت و حفظ بهداشت مصرف کننده شرح داده شده است.
مقدمه
صنعت مرغداری در بیشتر کشورها بعنوان یک فعالیت اقتصادی قابل توجه مدنظر میباشد معذالک مشکلات ناشی از گسترش بیماریها و شرایط نامناسب محیط و ضعف مدیریت با ضررهای جبران ناپذیر اقتصادی همراه میباشد. لازم به یادآوری است که در سالهای اخیر پیشگیری و کنترل بیماریها با مصرف بیش از حد داروهای دامپزشکی همراه بوده است معذالک مصرف بی رویه داروهای ضد باکتریائی همیشه مورد سؤال بوده و مدارک گسترده ای در مورد ارزیابی مقاومت باکتریهای بیماریزا در دسترس میباشد با توجه به مدارک بدست آمده مصرف آنتی بیوتیک ها حتی بعنوان افزایش رشد طیور نیز در کشورهای پیش رفته ممنوع میباشد با توجه به نکات یاد شده کارشناسان ، محققین تغذیه طیور و دامپزشکان درصدد بر آمدند که در جهت افزایش رشد طیور مواد بی ضرر دیگری را جایگزین مصرف آنتی بیوتیک ها بنمایند در این ارتباط مصرف پروبیوتیک ها بجای آنتی بیوتیک ها درنظر گرفته شد و تعداد زیادی از مزرعه داران ترجیح میدهند برای افزایش رشد طیور بجای آنتی بیوتیک ها از پروبیوتیک ها استفاده نمایند.
-اضافه کردن باکتریهای مفید غیر مقاوم یک پدیده یا اندیشه جدیدی نیست و از سالهای قبل استفاده از چنین موادی معمول بوده است معذالک باید اضافه نمائیم هنوز هم آنطوریکه باید و شاید مصرف پروبیوتیک ها عمومیت نیافته است از طرفی بررسیهای دیگری نشان داده اند که مصرف پروبیوتیک ها در جوجه های از تخم در آمده و نوزاد ، آنها را در مقابل گسترش سالمونلا آنتری تیدیس (Salmonella) ایمن نموده و از تجمع و کلنی شدن این باکتری در دستگاه گوارش جلوگیری مینماید.
-متخصصین معتقدند بهتر است غذاهای مفیدتر و اقتصادی تری جهت رشد و پرورش طیور ارائه شود وانگهی غذای خوب به تنهائی مورد بحث نیست بلکه بهتر استفاده کردن یا بهتر مصرف کردن غذا قابل اهمیت میباشد. زیرا تغییرات مواد متشکله تغذیه طیور و جیره بهداشتی دام میتواند در توازن و تعادل میکروفلور موجود در روده ها تاثیرگذار باشد و حتی امکان دارد با نبودن توازن بین باکتریهای مفید و باکتریهای مضر هضم مواد غذائی در روده مشکل ساز بشود. توازن مناسب در میکروبیوتای روده در بهبود تغذیه و جذب آن و افزایش انرژی طیور و نگهداری بهداشت طیور اهمیت دارد .
-پروبیوتیک های متعلق به لاکتوباسیلوس ها (Lactobacillus) ، استرتپوکوکوس ها (Streptococcus) ،بی فیدوباکتریم(Bifidobacterium) ، آنتروکوکوس(Enterococcus) ، آسپرژیلوس(Aspergillus) ، کاندیدا (Candida) و ساکارومیسس ها(Saccharomyces) در تغذیه و رشد طیور ، متعادل کردن میکروفلور روده ، ممانعت از گسترش عوامل بیماریزا تغییرات مفید هیستولوژی بافتهای روده ، بهبود ایمنی و تغییر شاخص های هماتولوژی و بیوشیمی طیور، اصلاح ویژگیهای گوشت در جوجه های گوشتی و ارتقاء کیفیت آن نهایت مفید و مثمر ثمر هستند.
-در این بازبینی اصول و مکانیسم های اثر پروبیوتیک ها را مد نظر قرار داده و خلاصه ای از مصرف و بکارگیری پروبیوتیک ها را در رشد طیور بازگو مینمائیم.
تعریف پروبیوتیک ها
از زمانهای قدیم پروبیوتیک ها از راههای مختلفی قابل استفاده بوده اند ولی بعداً بعنوان مواد اضافی و مکمل در تغذیه طیور در نظر گرفته شدند و بررسیها نشان دادند که مصرف پروبیوتیک ها در تغذیه طیور اثر مفیدی در برقراری توازن و تعادل میکروبیوتای روده میتوانند داشته باشند بعبارت دیگر محققین توصیف نموده اند که هرگاه کشت اختصاصی میکرواورگانیسم های زنده مثلاً لاکتوباسیلوس(Lactobacillus spp) به حیوان خورانده شود میتواند در برقراری توازن و تعادل ارگانیسم های مفید و ارگانیسم های بیماریزای موجود در روده اثر مثبتی داشته باشد یا بعبارت دیگر از رشد و تکثیر میکروارگانیسم های بیماریزا جلوگیری می نماید.
-بر طبق توافق بدست آمده در سازمان جهانی بهداشت (WHO) و سازمان خوار و بار جهانی(FAO) پروبیوتیک ها شامل میکروارگانیسم های زنده ای هستند که هرگاه به مقدار کافی تجویز شوند در بهبود سلامت میزبان نقش مؤثری دارند.
بطور کاملتر پروبیوتیک ها میکروارگانیسم های زنده ای هستند که بیماریزا نبوده و سمی هم نیستند و هرگاه از طریق دستگاه گوارش خورانده بشوند برای بهداشت و سلامتی میزبان مناسب هستند
ولی اگر بدلایل مختلف ، طیور با افزایش تنش و ناراحتی روبرو بشوند باکتریهای مفید بخصوص لاکتوباسیلوس ها تعدادشان کم شده و تعداد باکتریهای غیر مفید افزایش مییابد که این خود پایه گذار یا منشاء بیماریهای روده ای مثل اسهال حاد ، یا مزمن و کم شدن یا از بین رفتن فاکتورهای رشد میگردند:
-طیوری که بطور طبیعی زندگی مینمایند فلور کامل روده ای را از مدفوع مادر دریافت مینمایند و در نتیجه در مقابل بیماریها مقاوم هستند معذالک باید یادآوری نمائیم که جوجه ها یا طیوری که بطور تجارتی پرورش می یابند و در هچری هائی که تمیز هستند از تخم مرغ بیرون میآیند فاقد ارگانیسم هائی هستند که باید در روده طیور وجود داشته باشند.
ضمناً آلودگی پوسته تخم مرغ میتواند در ویژگیهای میکرو فلور روده اثر نا مطلوبی داشته باشد از طرف دیگر ترشح اسید کلریدریک از 18 روزه گی در جوجه هائی که در هچری نگهداری میشوند شروع میگردد و میتواند اثر کاملاً نامطلوبی بر فلور روده داشته باشد بنابراین اضافه کردن یا بکارگیری سریع پروبیوتیک ها در دوره نوزادی برای حفظ و برقراری مجدد توازن میکروفلور روده بسیار ضروری میباشد.
-گونه هائی از باکتریها که در شرایط فعلی به عنوان پروبیوتیک ها بکار برده میشوند بسیار زیاد هستند و مهترین آنها : عوامل میکروبی ذیل میباشند:
لاکتوباسیلوس بولگاری کوس(Lactobacillus bulgaricus)
لاکتوباسیلوس اسیدو فیلوس(Lactobacillus acidophilus) ،
لاکتوباسیلوس کازه ای(Lactobacillus casei)
لاکتوباسیلوس هلوی تیکوس(Lactobacills helveticus)
لاکتوباسیلوس لاکتیس(Lactobacillus lactis)
لاکتوباسیلوس سالی واریوس(Lactobacillus salivarius)
لاکتو باسیلوس پلانتاریوم(Lactobacillus planetarium)
استرپتوکوکوس ترموفیلوس(Streptococcus thermophiles)
(Enterococcus faecalis) ، بی فیدو باکتریم (Bifidobacterium spp) و اشرشیاکولی(Escherichia coli) می باشند.
مکانیسم های اثر پروبیوتیک ها
تداوم و ازیاد باکتریهای مضر و بیماریزا ایجاب مینماید که از پروبیوتیک ها بعنوان مکمل های غذائی استفاده شود تا اینکه بروز بیماری و مدت زمان دوام و پایداری عوامل بیماریزا نقصان پیدا نماید بررسی های انجام شده بررسیهای برون تنی In vitro investigations
و درون تنی In vivo investigations
نشان داده اند که پروبیوتیک ها از گسترش باکتریهای بیماریزا در دستگاه گوارش جلوگیری مینمایند.
بطور کلی روشهای تأثیر پروبیوتیک ها در طیور عبارتند از:
1) نگهداری توازن و تعادل میکروفلور روده با حذف رقابتی و جلوگیری از تجمع باکتریهای بیماریزا و ممانعت از جایگزین نمودن اینگونه باکتریها در بافتهای جداری مخاط روده ها
2) اصلاح متابولیسم روده ها با افزایش فعالیت های آنزیم های هضمی و کم کردن فعالیت آنزیمی باکتریها و کم کردن میزان تولید آمونیاک
3) اصلاح غذای گرفته شده و هضم سریع آن
4) پاسخ های ایمنی
– بنابراین باید تاکید نمائیم که شیوه های بکارگیری پروبیوتیک ها و حذف رقابتی باکتریهای بیماریزا میتوانند در کنترل عوامل بیماریزای بومی و غیر بومی از طیور به انسان نقش مفید و مؤثری داشته باشند.
نورمی و رامتالا ( Nurmi and Ramtala) برای اولین بار با استفاده از پروبیوتیک ها توانسته از شیوع سالمونلا اینفانتوم در طیور جلوگیری نمایند بعبارت دیگر با تلقیح میکروفلور روده طیور بالغ به جوجه های یک روزه بطور موفقیت آمیزی تأثیر مطلوب میکروبیوتای روده را بر روی بیماری ها نشان دادند و حذف رقابتی میتواند یک اقدام مؤثر در حمایت جوجه های یک روزه طیور، جوجه های بوقلمون، قرقاول و بلدرچین و حتی پرندگان شکاری در مقابل گسترش سالمونلا باشد. وانگهی اضافه نمودن لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس به غذای جوجه ها بمدت چهل روز باعث میگردد میزان آنزیم آمیلاز بطور قابل توجهی افزایش یابد از طرفی سایر محققین گزارش کرده اند که اضافه کردن پروبیوتیک ها (مخلوط سویه های لاکتو باسیلوس و استرپتوکوکوس فیسیوم) فعالیت آنزیم کربوهیدراز را در روده کوچک حیوان افزایش میدهند.
-اضافه نمودن پروبیوتیک ها باعث تغییر pH روده شده ، توازن فلور میکروبی موجود ، فعالیت آنزیمی دستگاه گوارش و هضم مواد غذائی میشود ضمناً فعالیت آنزیم های آمیلولایتیک (Amylolytic) و آنزیم های مربوط به پروتئین های موجود (Proteolytic enzyme) موجود در آسپرژیلوس اوریزه(Aspergillus oryzae) میتوانند در هضم مواد غذائی مؤثر باشند بعلاوه پروبیوتیک ها با کم کردن تولید آمونیاک در روده ها میتوانند در اصلاح وضیعت بهداشتی طیور نقش فعالی داشته باشند.
دلایل و معیارهای مهم جهت انتخاب پروبیوتیک ها در صنعت مرغداری
ویژگیها و معیارهای انتخاب پروبیوتیک ها در صنعت مرغداری بسیار متغیر و گوناگون هستند معذالک باید تأکید نمائیم که پروبیوتیک های انتخاب شده باید حتی الامکان ویژگیهای زیر را داشته باشند :
– جزء مواد طبیعی موجود در روده باشند.
– باید قادر باشند به مخاط یا اپی تلیوم روده چسبیده و از اتصال باکتریهای بیماریزا به جدار مخاطی روده جلوگیری نمایند.
– باید بطور پایدار در روده ها باقی مانده و نقش فعالی در افزایش آنزیم های گوارشی و هضم مواد غذائی داشته باشند.
– نگهداری آنها در محیط خارج نیز پایدار بوده و لیوفیلیزه کردن آنها اثر نامطلوبی بر روی آنها نداشته باشد.
ارزیابی اثرات پروبیوتیک ها و ریخت شناسی در کارکرد رشد طیور
بررسیهای انجام شده توسط محققین نشان دادند که اضافه کردن پروبیوتیک ها در رشد و کارکرد طیور نقش مؤثر و مفیدی دارند. در یک بررسی انجام شده کبیر و همکارانشان مشخص نمودند آن دسته از طیوری که به آنها پروبیوتیک بعنوان مکمل غذائی خورانده شده بود در مقایسه با طیوری که به آنها پروبیوتیک خورانده نشده بود رشد بیشتر و افزایش وزن داشته اند.
ارزیابی اثر پروبیوتیک ها در میکروبیوتا و ریخت شناسی روده
محققین اثرات مفید پروبیوتیک ها را در ارتباط با رفع عفونت های دستگاه گوارش و منظم کردن فلور میکروبی روده بر مبنای شمارش کامل باکتریهای بیماریزا و باکتریهای مفید در طیور در سن دو هفتگی ، چهار هفتگی و شش هفتگی بررسی نمودند و نتایج بدست آمده نشان دادند حذف رقابتی بین باکتریهای بیماریزا و باکتریهای مفید همانند لاکتوباسیلوس ها و غیره وجود دارد و در واقع باکتریهای مفید مانع از گسترش باکتریهای بیماریزا میشوند و یا بعبارت دیگر باکتریهای مفید به جدار مخاطی روده می چسبند و از گسترش باکتریهای بیماریزا جلوگیری مینمایند و بعبارت دیگر نتایج بررسیها نشان دادند که پروبیوتیک ها با اشغال دیواره روده مانع از گسترش و تداوم بقای باکتریهای بیماریزا میگردند.
-وانگهی پروبیوتیک ها نشان دادند که باعث تغییرات مفید بافت شناسی روده و بیشتر شدن ارتفاع خمل ها و گسترش رشد سلولها و تقسیم آنها به روش میتوز میشوند.
-بررسیهای دیگری که انجام شده نشان داده اند که پروبیوتیک ها قادر هستند از گسترش اشرشیاکولی در چینه دان و روده کوچک طیور جلوگیری نمایند.
ارزیابی اثر پروبیوتیک ها بر روی پاسخ های ایمنی
محقیقن توانائی و قدرت پروبیوتیک ها را در افزایش پاسخ های ایمنی در جوجه های گوشتی مورد بررسی قرار داده و مشاهده نمودند طیوری که به آنها پروبیوتیک خورانده شده است پاسخ های ایمنی در مقابل عوامل عفونی زا بنحو مؤثرتری کاربرد داشته اند وانگهی خوراندن لاکتوباسیلوس بعنوان پروبیوتیک میتواند از گسترش کوکسیدیوز ناشی از ایمریا اسروؤلینا تا حدودی جلوگیری نماید بعلاوه با خوراندن لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس بعنوان پروبیوتیک نشان دادند که سلولهای غده لنفی روده کور بنحو بهتری در تولید پاسخ های ایمنی نقش دارند.
ارزیابی اثرات پروبیوتیک در بهبود کیفیت گوشت
اثر پروبیوتیک ها را در بهبود کیفیت گوشت نگهداری شده قبل از منجمد شدن و بعد از منجمد شدن مورد بررسی قرار دادند و نشان دادند که اضافه کردن پروبیوتیک ها به جیره غذائی طیور در بالابردن کیفیت گوشت طیور ، ترکیب بافتی و آبدار بودن و بوی معطر گوشت اثر مثبتی دارند.
نتیجه گیری نهائی
درک و تفهیم اثر پروبیوتیک ها و موارد استفاده آنها همانند گذشته پیچیده نیست و با بررسیهای متعددی که انجام شده محققین به این نتیجه رسیده اند که پروبیوتیک ها موادی هستند که برخلاف آنتی بیوتیک ها و عوامل داروئی میتوانند بدون داشتن عوارض جانبی در بالابردن رشد طیور نقش مؤثری داشته باشند در گذشته تصور میگردند که تمام باکتریها مضر بوده و باید در تهیه غذا از آنها استفاده نشود معذالک در شرایط فعلی محققین با بررسیهای متعددی که انجام دادند به این نتیجه رسیده اند که در دستگاه گوارش طیور هم زیستی متقابل بین باکتریهای مفید و باکتریهای عفونی زا وجود دارد و پروبیوتیک ها در بهبود سلامتی طیور بسیار قابل اهمیت هستند ضمناً ضرورت دارد تأکید نمائیم که بکارگیری یا استفاده از پروبیوتیک ها بر خلاف مصرف داروها یا آنتی بیوتیک ها مقاومتی را ایجاد نمی نمایند و میتوانند جایگزین بسیار مناسبی در مقایسه با آنتی بیوتیک ها بعنوان مکمل غذائی در نظر گرفته شوند و در بهتر کردن توازن و تعادل میکروفلور روده و جلوگیری از گسترش عوامل عفونی زا و بهتر کردن پاسخ های ایمنی و بالا بردن ویژگیهای مربوط به کیفیت گوشت در جوجه های گوشتی نقش قابل توجهی دارند.
دکتر رضا هاشمی فشارکی ، دکتر مهسا آجودانی و دکتر الهه افشاری پور
گروه تحقیق و توسعه
مستقر در
دفتر مرکزی شرکت پسوک و فارمازند