در سالهای اخیر همگام با رشد و توسعه قابل توجه صنعت طیور، بیماریهای عفونی فراوانی در اغلب کشورهای جهان گله های طیور و در نهایت این صنعت را تهدید می کنند که در بسیاری از موارد در کنار رعایت اصول بهداشتی و بیوسکوریتی، واکسیناسیون به عنوان یکی از راهکارهای اصلی مقابله با این بیماریها مطرح شده است. یکی از مباحث مهم در امر واکسیناسیون، امکان عدم ایجاد ایمنی کافی در برابر بیماری خاص علی رغم استفاده از واکسنهای مرتبط با آن بیماری می باشد که در نهایت تحت عنوان “شکست واکسیناسیون” از آن نام برده می شود. در بسیاری از مواقع در صورت عدم دستیابی به ایمنی مناسب متعاقب واکسیناسیون، متأسفانه در وهله نخست کیفیت و کارآیی واکسن زیر سئوال می رود، در حالی که اگر آگاهی کافی از دلایل متعدد شکست واکسیناسیون وجود داشته باشد، هرگز این قضاوت اشتباه صورت نمی گیرد. به علت اهمیت این مطلب، دلایل شکست واکسیناسیون به شرح زیر تشریح می گردند:
1- عوامل مربوط به واکسن
– نوع سویه واکسن: در بسیاری از بیماریها، سویه های مختلف بیماریزا وجود دارد که در صورت عدم وجود آنتی ژن مربوط به آن سویه در واکسن، در صورت مواجه گله به سویه فوق، واکسن نمی تواند ایمنی لازم را ایجاد نماید و با وجود واکسیناسیون، گله دچار بیماری می شود. به عنوان مثال در خصوص بیماری آنفلوانزای پرندگان، در صورت شیوع تحت تیپ H9N2، استفاده از واکسنهای حاوی این تحت تیپ می تواند سبب پیشگیری از این بیماری گردد و استفاده از سایر تحت تیپها، به علت عدم ایجاد ایمنی متقاطع بین سویه های مختلف در این بیماری، نمی تواند سبب جلوگیری از بروز این بیماری گردد. مثال دیگر بیماری گامبورو می باشد که در این خصوص عامل این بیماری یعنی ویروس IBDV، با حدتهای مختلف شامل اشکال کلاسیک، فوق حاد (vvIBD) و واریانت بروز می کند و تنها در صورت استفاده از واکسنهای مناسب می توان در برابر حدتهای مختلف این بیماری ایمنی حفاظت کننده ایجاد نمود و یا در مورد بیماری برونشیت عفونی، واکسنهای واجد سویه های ماساچوست نمی توانند در برابر سویه های 793/B و یا آرکانزاس حفاظت ایجاد کنند.
– میزان ایمنی زایی(آنتی ژن) واکسن: گاهی به علت عدم وجود میزان کافی آنتی ژن در واکسن، تخفیف بیش از حدت ارگانیسم واکسن(در مورد واکسنهای زنده) و یا حدت بالای ویروس وحشی، با وجود واکسیناسیون، گله درگیر بیماری می شود. این مورد می تواند در نتیجه اشتباه در فرمولاسیون واکسن و یا به علت افت عامل ایمنی زا در اثر عدم رعایت زنجیره سرد صورت گیرد.
2- عوامل مربوط به اجرای واکسیناسیون
– حمل و نقل واکسن: در صورت عدم رعایت  ضوابط مربوط به حمل و نقل واکسنها، کارآیی آنها از بین رفته و واکسیناسیون با شکست مواجه می شود.
– نحوه اجرای واکسیناسیون: همچنین علاوه بر رعایت اصول حمل و نقل واکسن، مراحل اجرای آن نیز باید طبق اصول اجرایی واکسیناسیون که در روشهای مختلف ترزیقی، آشامیدنی، قطره چشمی و … مختلف است، انجام گیرد تا نتیجه مناسبی از واکسیناسیون اخذ گردد. به عنوان مثال در روش تزریقی باید ضمن اطمینان از صحت دستگاه تزریق و یا سرنگ اتوماتیک و کالیبراسیون مناسب آن، باید قبل از تزریق هم دمایی واکسن با محیط انجام شود و یا در روش آشامیدنی باید میزان آب مورد استفاده به طور صحیح محاسبه و پس از آن اقدام به اجرای این شیوه نمود.
نحوه محاسبه میزان آب مورد نیاز به روش آشامیدنی در گله های گوشتی
 1.2 × سن گله به روز × (1000÷ جمعیت گله) =آب مورد نیاز (لیتر)
 به عبارت دیگر: به ازای هر1000 قطعه پرنده، در هر روز سن، 1.2 ليتر آب
به عنوان مثال در یک گله مرغ گوشتی 20،000 قطعه ای، در سن 14 روزگی، 336 لیتر آب لازم است.
(20 × 14× 1.2)

3- عوامل مربوط به پرنده یا گله

– وضعیت سیستم ایمنی پرنده: در صورت بروز بیماری در گله بخصوص بیماریهای تضعیف کننده سیستم ایمنی نظیر گامبورو، کمخونی عفونی، مایکوتوکسیکوز و کمبودهای تغذیه ای بخصوص اسید های آمینه، سیستم ایمنی پرنده نمی تواند بطور مؤثری به واکسن پاسخ دهد و در عمل واکسیناسیون با شکست مواجه می شود. با توجه به این مطلب، واکسیناسیون در صورت سلامت کامل گله باید اجرا گردد.

– واکسیناسیون گله ایمن یا وجود آنتی بادی مادری (Maternal Derived Antibody=MDA): در مورد واکسنهای زنده، در صورت واکسیناسیون گله ای که از قبل در برابر بیماری ایمن شده است و یا در صورت وجود آنتی بادی مادری بخصوص در بیماریهایی نظیر گامبورو، نیوکاسل و آنسفلومیلیت پرندگان، واکسن مذکور با پادتن های موجود تداخل نموده و در عمل واکسیناسیون نتیجه نخواهد داشت. بنابراین توجه به این امر قبل از انجام واکسیناسیون ضروری است.  در خصوص جلوگیری و یا به حداقل رساندن تداخل MDA با واکسن های زنده گامبورو، دو فرمول بر اساس وضعیت تیتر الایزای آنتی بادی مادری در جوجه ها در سنین اولیه پرورش و نیمه عمر آن طراحی و ارائه شده اند. ابتدا فرمول کونهوون (Kouwenhoven) ارائه شد که اساس آن میانگین تیتر الایزای 20 نمونه سرمی گله در سن یک روزگی، نیمه عمر MDA در این سن و جذر عدد 350 (36/22) به عنوان تیتر عبور واکسنهای زنده گامبورو تعیین گردیده است. تیتر عبوری واکسنهای زنده در حقیقت بیانگر این مطلب است که در صورت کاهش تیتر الایزای گله به میزان کمتر از آن، تداخلی بین سویه ویروس واکسن با MDA پیش نیامده و واکسیناسیون با موفقیت انجام خواهد شد. از آنجایی که این فرمول محدودیتهایی نظیر سن خونگیری (یک روزگی)، عدم توجه به تأثیر نژادهای پرورشی در نیمه عمر آنتی بادی (جدول1) و عدم توجه به سطح تیتر عبوری در سویه های مختلف واکسنهای گامبورو (جدول2)، فرمول دیگری  توسط دونتر (Deventer) به همین نام عرضه گردید. در فرمول دونتر سعی گردیده است که معایب فرمول قبلی برطرف شود. همانگونه که در این فرمول دیده می شود میانگین تیتر الایزای گله در تخمین سن واکسیناسیون دخیل نبوده و به جای حداکثر تیتر جمعیت هدف در واکسیناسیون نوبت اول در نظر گرفته می شود. جمعیت هدف نیز در حقیقت درصدی از گله می باشد که سن نوبت اول به منظور واکسیناسیون موفق آن تخمین زده می شود و میزان آن بر اساس درصد پراکندگی تیتر الایزای گله محاسبه می شود (جدول3). پس از تیتر درصد هدف، سن نمونه گیری (جدول4)، حدت سویه واکسن مورد استفاده و نیز نژاد گله هدف، شاخص های مهم دیگر در تخمین سن واکسیناسیون گله می باشند.

 سن واکسیناسیون (روز)= [ (Log 2 تیتر هدف – Log 2 تيتر عبور ) × نيمه عمر]+اصلاح سن از 0 تا 4 روزگی +سن خونگیری

جدول 1 : نیمه عمر آنتی بادی مادری در نژادهای مختلف طیور

نژاد نيمه عمر(روز)
گوشتی 5/3-3
تخمگذار 5/5-5
مادر 5/4-4

جدول 2: سطح تیتر عبور حدتهای مختلف سویه های واکسن گامبورو

حدت سویه تیتر عبور
Mild 100
Intermediate 125-250
Intermediate Plus 500

جدول 3: تعیین درصد جمعیت هدف گله در نوبت اول واکسیناسیون گامبورو

درصدپراکندگی(%CV)آنتی بادی مادری درصدهدف
< 40% 70-75%
40-70% 25-30%

به منظور سهولت در محاسبه سن واکسیناسیون، می توان از محاسبات انجام شده مندرج در جداول 5 و 6 استفاده نمود (J.J. de Wit ). سن واکسیناسیون مندرج در ستون یک بر اساس نمونه گیری در روز هچ محاسبه شده و در صورت اخذ نمونه در روزهای بعد باید طبق جدول 4، به روزهای مندرج در این جدول اضافه شود. به عنوان مثال اگر میانگین تیتر 20 نمونه از یک گله گوشتی 3306 باشد، در صورت استفاده از واکسن Intermediate در نوبت اول، طبق جدول زیر سن واکسیناسیون گامبورو، روز 15 می باشد. اگر در همین گله سن خونگیری جهت انجام آزمایش الایزا، 3 روزگی بود، سن نهایی واکسیناسیون 18 روزگی خواهد بود.

جدول 5: تخمین سن واکسیناسیون در گله های گوشتی با استفاده از واکسنهای سویه

Intermediate و Intermediate plus

بر اساس نیمه عمر 3 روز و تیتر الایزای کیت تجاریIdexx .

سن واکسیناسیون سویه Intermediate سویه Intermediate plus
3 0-256 0-1024
4 1025-1290
5 323-407 1291-1629
6 408-512 1630-2048
7 513-645 2049-2580
8 646-815 2581-3258
9 816-1024 3259-4096
10 1025-1290 4097-5159
11 1291-1629 5160-6502
12 1630-2048 6503-8192
13 2049-2580 8193-10319
14 2581-3258 –
15 3259-4096 –
16 4097-5159 –
17 5160-6502 –
18 6503-8192 –
19 81-93-10319 –

جدول 6: تخمین سن واکسیناسیون در گله های پولت تخمگذار با استفاده از واکسنهای

 Intermediate و Intermediate plus

بر اساس نیمه عمر 5 روز و تیتر الایزای کیت تجاری Idexx.

سن واکسیناسیون سویه Intermediate سویه Intermediate plus
5 0-256 0-1024
6 257-294 1025-1160
7 295-329 1161-1314
8 330-372 1315-1499
9 373-423 1500-1698
10 424-481 1699-1924
11 482-545 1925-2180
12 546-617 2181-2469
13 618-699 2470-2798
14 700-798 2799-3169
15 799-904 3170-3591
16 905-1024 3592-4096
17 1025-1160 4097-4640
18 1161-1314 4641-5257
19 1315-1499 5258-5997
20 1500-1698 5998-6794
21 1699-1924 6795-7697
22 1925-2180 7698-8719
23 2181-2469 8720-9878
24 2470-2798 9879-11191
25 2799-3269 11192-12678
26 3270-3591 12679-14362
27 3592-4096 14363-16384
28 4097-4640 –
29 4641-5257 –
30 5258-5997 –
31 5998-6794 –
32 6795-7697 –