در سالهای اخیر همگام با رشد و توسعه قابل توجه صنعت طیور، بیماریهای عفونی فراوانی در اغلب کشورهای جهان گله های طیور و در نهایت این صنعت را تهدید می کنند که در بسیاری از موارد در کنار رعایت اصول بهداشتی و بیوسکوریتی، واکسیناسیون به عنوان یکی از راهکارهای اصلی مقابله با این بیماریها مطرح شده است. یکی از مباحث مهم در امر واکسیناسیون، امکان عدم ایجاد ایمنی کافی در برابر بیماری خاص علی رغم استفاده از واکسنهای مرتبط با آن بیماری می باشد که در نهایت تحت عنوان “شکست واکسیناسیون” از آن نام برده می شود. در بسیاری از مواقع در صورت عدم دستیابی به ایمنی مناسب متعاقب واکسیناسیون، متأسفانه در وهله نخست کیفیت و کارآیی واکسن زیر سئوال می رود، در حالی که اگر آگاهی کافی از دلایل متعدد شکست واکسیناسیون وجود داشته باشد، هرگز این قضاوت اشتباه صورت نمی گیرد. به علت اهمیت این مطلب، دلایل شکست واکسیناسیون به شرح زیر تشریح می گردند:
۱- عوامل مربوط به واکسن
– نوع سویه واکسن: در بسیاری از بیماریها، سویه های مختلف بیماریزا وجود دارد که در صورت عدم وجود آنتی ژن مربوط به آن سویه در واکسن، در صورت مواجه گله به سویه فوق، واکسن نمی تواند ایمنی لازم را ایجاد نماید و با وجود واکسیناسیون، گله دچار بیماری می شود. به عنوان مثال در خصوص بیماری آنفلوانزای پرندگان، در صورت شیوع تحت تیپ H9N2، استفاده از واکسنهای حاوی این تحت تیپ می تواند سبب پیشگیری از این بیماری گردد و استفاده از سایر تحت تیپها، به علت عدم ایجاد ایمنی متقاطع بین سویه های مختلف در این بیماری، نمی تواند سبب جلوگیری از بروز این بیماری گردد. مثال دیگر بیماری گامبورو می باشد که در این خصوص عامل این بیماری یعنی ویروس IBDV، با حدتهای مختلف شامل اشکال کلاسیک، فوق حاد (vvIBD) و واریانت بروز می کند و تنها در صورت استفاده از واکسنهای مناسب می توان در برابر حدتهای مختلف این بیماری ایمنی حفاظت کننده ایجاد نمود و یا در مورد بیماری برونشیت عفونی، واکسنهای واجد سویه های ماساچوست نمی توانند در برابر سویه های ۷۹۳/B و یا آرکانزاس حفاظت ایجاد کنند.
– میزان ایمنی زایی(آنتی ژن) واکسن: گاهی به علت عدم وجود میزان کافی آنتی ژن در واکسن، تخفیف بیش از حدت ارگانیسم واکسن(در مورد واکسنهای زنده) و یا حدت بالای ویروس وحشی، با وجود واکسیناسیون، گله درگیر بیماری می شود. این مورد می تواند در نتیجه اشتباه در فرمولاسیون واکسن و یا به علت افت عامل ایمنی زا در اثر عدم رعایت زنجیره سرد صورت گیرد.
۲- عوامل مربوط به اجرای واکسیناسیون
– حمل و نقل واکسن: در صورت عدم رعایت  ضوابط مربوط به حمل و نقل واکسنها، کارآیی آنها از بین رفته و واکسیناسیون با شکست مواجه می شود.
– نحوه اجرای واکسیناسیون: همچنین علاوه بر رعایت اصول حمل و نقل واکسن، مراحل اجرای آن نیز باید طبق اصول اجرایی واکسیناسیون که در روشهای مختلف ترزیقی، آشامیدنی، قطره چشمی و … مختلف است، انجام گیرد تا نتیجه مناسبی از واکسیناسیون اخذ گردد. به عنوان مثال در روش تزریقی باید ضمن اطمینان از صحت دستگاه تزریق و یا سرنگ اتوماتیک و کالیبراسیون مناسب آن، باید قبل از تزریق هم دمایی واکسن با محیط انجام شود و یا در روش آشامیدنی باید میزان آب مورد استفاده به طور صحیح محاسبه و پس از آن اقدام به اجرای این شیوه نمود.
نحوه محاسبه میزان آب مورد نیاز به روش آشامیدنی در گله های گوشتی
 ۱.۲ × سن گله به روز × (۱۰۰۰÷ جمعیت گله) =آب مورد نیاز (لیتر)
 به عبارت دیگر: به ازای هر۱۰۰۰ قطعه پرنده، در هر روز سن، ۱.۲ ليتر آب
به عنوان مثال در یک گله مرغ گوشتی ۲۰،۰۰۰ قطعه ای، در سن ۱۴ روزگی، ۳۳۶ لیتر آب لازم است.
(۲۰ × ۱۴× ۱.۲)

۳- عوامل مربوط به پرنده یا گله

– وضعیت سیستم ایمنی پرنده: در صورت بروز بیماری در گله بخصوص بیماریهای تضعیف کننده سیستم ایمنی نظیر گامبورو، کمخونی عفونی، مایکوتوکسیکوز و کمبودهای تغذیه ای بخصوص اسید های آمینه، سیستم ایمنی پرنده نمی تواند بطور مؤثری به واکسن پاسخ دهد و در عمل واکسیناسیون با شکست مواجه می شود. با توجه به این مطلب، واکسیناسیون در صورت سلامت کامل گله باید اجرا گردد.

– واکسیناسیون گله ایمن یا وجود آنتی بادی مادری (Maternal Derived Antibody=MDA): در مورد واکسنهای زنده، در صورت واکسیناسیون گله ای که از قبل در برابر بیماری ایمن شده است و یا در صورت وجود آنتی بادی مادری بخصوص در بیماریهایی نظیر گامبورو، نیوکاسل و آنسفلومیلیت پرندگان، واکسن مذکور با پادتن های موجود تداخل نموده و در عمل واکسیناسیون نتیجه نخواهد داشت. بنابراین توجه به این امر قبل از انجام واکسیناسیون ضروری است.  در خصوص جلوگیری و یا به حداقل رساندن تداخل MDA با واکسن های زنده گامبورو، دو فرمول بر اساس وضعیت تیتر الایزای آنتی بادی مادری در جوجه ها در سنین اولیه پرورش و نیمه عمر آن طراحی و ارائه شده اند. ابتدا فرمول کونهوون (Kouwenhoven) ارائه شد که اساس آن میانگین تیتر الایزای ۲۰ نمونه سرمی گله در سن یک روزگی، نیمه عمر MDA در این سن و جذر عدد ۳۵۰ (۳۶/۲۲) به عنوان تیتر عبور واکسنهای زنده گامبورو تعیین گردیده است. تیتر عبوری واکسنهای زنده در حقیقت بیانگر این مطلب است که در صورت کاهش تیتر الایزای گله به میزان کمتر از آن، تداخلی بین سویه ویروس واکسن با MDA پیش نیامده و واکسیناسیون با موفقیت انجام خواهد شد. از آنجایی که این فرمول محدودیتهایی نظیر سن خونگیری (یک روزگی)، عدم توجه به تأثیر نژادهای پرورشی در نیمه عمر آنتی بادی (جدول۱) و عدم توجه به سطح تیتر عبوری در سویه های مختلف واکسنهای گامبورو (جدول۲)، فرمول دیگری  توسط دونتر (Deventer) به همین نام عرضه گردید. در فرمول دونتر سعی گردیده است که معایب فرمول قبلی برطرف شود. همانگونه که در این فرمول دیده می شود میانگین تیتر الایزای گله در تخمین سن واکسیناسیون دخیل نبوده و به جای حداکثر تیتر جمعیت هدف در واکسیناسیون نوبت اول در نظر گرفته می شود. جمعیت هدف نیز در حقیقت درصدی از گله می باشد که سن نوبت اول به منظور واکسیناسیون موفق آن تخمین زده می شود و میزان آن بر اساس درصد پراکندگی تیتر الایزای گله محاسبه می شود (جدول۳). پس از تیتر درصد هدف، سن نمونه گیری (جدول۴)، حدت سویه واکسن مورد استفاده و نیز نژاد گله هدف، شاخص های مهم دیگر در تخمین سن واکسیناسیون گله می باشند.

 سن واکسیناسیون (روز)= [ (Log ۲ تیتر هدف – Log ۲ تيتر عبور ) × نيمه عمر]+اصلاح سن از ۰ تا ۴ روزگی +سن خونگیری

جدول ۱ : نیمه عمر آنتی بادی مادری در نژادهای مختلف طیور

نژاد نيمه عمر(روز)
گوشتی ۵/۳-۳
تخمگذار ۵/۵-۵
مادر ۵/۴-۴

جدول ۲: سطح تیتر عبور حدتهای مختلف سویه های واکسن گامبورو

حدت سویه تیتر عبور
Mild ۱۰۰
Intermediate ۱۲۵-۲۵۰
Intermediate Plus ۵۰۰

جدول ۳: تعیین درصد جمعیت هدف گله در نوبت اول واکسیناسیون گامبورو

درصدپراکندگی(%CV)آنتی بادی مادری درصدهدف
< 40% ۷۰-۷۵%
۴۰-۷۰% ۲۵-۳۰%

به منظور سهولت در محاسبه سن واکسیناسیون، می توان از محاسبات انجام شده مندرج در جداول ۵ و ۶ استفاده نمود (J.J. de Wit ). سن واکسیناسیون مندرج در ستون یک بر اساس نمونه گیری در روز هچ محاسبه شده و در صورت اخذ نمونه در روزهای بعد باید طبق جدول ۴، به روزهای مندرج در این جدول اضافه شود. به عنوان مثال اگر میانگین تیتر ۲۰ نمونه از یک گله گوشتی ۳۳۰۶ باشد، در صورت استفاده از واکسن Intermediate در نوبت اول، طبق جدول زیر سن واکسیناسیون گامبورو، روز ۱۵ می باشد. اگر در همین گله سن خونگیری جهت انجام آزمایش الایزا، ۳ روزگی بود، سن نهایی واکسیناسیون ۱۸ روزگی خواهد بود.

جدول ۵: تخمین سن واکسیناسیون در گله های گوشتی با استفاده از واکسنهای سویه

Intermediate و Intermediate plus

بر اساس نیمه عمر ۳ روز و تیتر الایزای کیت تجاریIdexx .

سن واکسیناسیون سویه Intermediate سویه Intermediate plus
۳ ۰-۲۵۶ ۰-۱۰۲۴
۴ ۱۰۲۵-۱۲۹۰
۵ ۳۲۳-۴۰۷ ۱۲۹۱-۱۶۲۹
۶ ۴۰۸-۵۱۲ ۱۶۳۰-۲۰۴۸
۷ ۵۱۳-۶۴۵ ۲۰۴۹-۲۵۸۰
۸ ۶۴۶-۸۱۵ ۲۵۸۱-۳۲۵۸
۹ ۸۱۶-۱۰۲۴ ۳۲۵۹-۴۰۹۶
۱۰ ۱۰۲۵-۱۲۹۰ ۴۰۹۷-۵۱۵۹
۱۱ ۱۲۹۱-۱۶۲۹ ۵۱۶۰-۶۵۰۲
۱۲ ۱۶۳۰-۲۰۴۸ ۶۵۰۳-۸۱۹۲
۱۳ ۲۰۴۹-۲۵۸۰ ۸۱۹۳-۱۰۳۱۹
۱۴ ۲۵۸۱-۳۲۵۸ –
۱۵ ۳۲۵۹-۴۰۹۶ –
۱۶ ۴۰۹۷-۵۱۵۹ –
۱۷ ۵۱۶۰-۶۵۰۲ –
۱۸ ۶۵۰۳-۸۱۹۲ –
۱۹ ۸۱-۹۳-۱۰۳۱۹ –

جدول ۶: تخمین سن واکسیناسیون در گله های پولت تخمگذار با استفاده از واکسنهای

 Intermediate و Intermediate plus

بر اساس نیمه عمر ۵ روز و تیتر الایزای کیت تجاری Idexx.

سن واکسیناسیون سویه Intermediate سویه Intermediate plus
۵ ۰-۲۵۶ ۰-۱۰۲۴
۶ ۲۵۷-۲۹۴ ۱۰۲۵-۱۱۶۰
۷ ۲۹۵-۳۲۹ ۱۱۶۱-۱۳۱۴
۸ ۳۳۰-۳۷۲ ۱۳۱۵-۱۴۹۹
۹ ۳۷۳-۴۲۳ ۱۵۰۰-۱۶۹۸
۱۰ ۴۲۴-۴۸۱ ۱۶۹۹-۱۹۲۴
۱۱ ۴۸۲-۵۴۵ ۱۹۲۵-۲۱۸۰
۱۲ ۵۴۶-۶۱۷ ۲۱۸۱-۲۴۶۹
۱۳ ۶۱۸-۶۹۹ ۲۴۷۰-۲۷۹۸
۱۴ ۷۰۰-۷۹۸ ۲۷۹۹-۳۱۶۹
۱۵ ۷۹۹-۹۰۴ ۳۱۷۰-۳۵۹۱
۱۶ ۹۰۵-۱۰۲۴ ۳۵۹۲-۴۰۹۶
۱۷ ۱۰۲۵-۱۱۶۰ ۴۰۹۷-۴۶۴۰
۱۸ ۱۱۶۱-۱۳۱۴ ۴۶۴۱-۵۲۵۷
۱۹ ۱۳۱۵-۱۴۹۹ ۵۲۵۸-۵۹۹۷
۲۰ ۱۵۰۰-۱۶۹۸ ۵۹۹۸-۶۷۹۴
۲۱ ۱۶۹۹-۱۹۲۴ ۶۷۹۵-۷۶۹۷
۲۲ ۱۹۲۵-۲۱۸۰ ۷۶۹۸-۸۷۱۹
۲۳ ۲۱۸۱-۲۴۶۹ ۸۷۲۰-۹۸۷۸
۲۴ ۲۴۷۰-۲۷۹۸ ۹۸۷۹-۱۱۱۹۱
۲۵ ۲۷۹۹-۳۲۶۹ ۱۱۱۹۲-۱۲۶۷۸
۲۶ ۳۲۷۰-۳۵۹۱ ۱۲۶۷۹-۱۴۳۶۲
۲۷ ۳۵۹۲-۴۰۹۶ ۱۴۳۶۳-۱۶۳۸۴
۲۸ ۴۰۹۷-۴۶۴۰ –
۲۹ ۴۶۴۱-۵۲۵۷ –
۳۰ ۵۲۵۸-۵۹۹۷ –
۳۱ ۵۹۹۸-۶۷۹۴ –
۳۲ ۶۷۹۵-۷۶۹۷ –